Nog één messias  is een filosofisch en aandoenlijk verhaal dat zich afspeelt in het postcommunistische Rusland , waar te midden van de algehele verwarring de mensen hun zekerheden en hun dromen zijn kwijtgeraakt en waar religieuze tradities geen antwoorden meer kunnen geven.

Een land waar zomaar een messias kan verschijnen. Een messias die ook niet álle antwoorden paraat heeft. Een messias met kleine ‘m ‘.

Recensies   Interview

Wat vind je van de stelling ‘Bidden tot een Groot Geheim is altijd een monoloog’?
,,Om iets zinnigs over deze stelling te kunnen zeggen, moet ik hem herformuleren tot ‘Bidden tot een Groot Geheim is niet altijd een monoloog.’’

Dan nemen we deze stelling als uitgangspunt.
,,Fijn, want deze stelling geeft me de gelegenheid te vertellen over een ervaring die ik had tijdens het schrijven van mijn novelle ‘Nog één messias’. In dat verhaal wordt Wladimir Ivansjin, een nuchtere wiskundige, op een nacht in zijn Moskouse flatje wakker door het geluid van een stem, die zegt: ‘Jij bent een messias.’ Je moet dan ‘messias’ met een kleine letter schrijven, omdat het hier over ‘kleine messiassen’ gaat: de mensen die niet met een nieuwe ‘blije boodschap’ maar met een nieuwe invalshoek of taalgebruik komen waardoor oude boodschappen weer actueel kunnen worden. Wladimir gelooft onmiddellijk dat hij zo ’n ‘kleine messias’ is, dat moet onvoorstelbaar zijn voor mensen die zelf door zulke gekke ideeën nooit verrast werden. Maar mystici kennen dit zo’n onmiddellijk en onvoorwaardelijk geloof wel. Dat blijkt uit hun verhalen.
Spirituele ervaringen interesseren me al lang, ik heb er ook veel over gelezen en gehoord. Een spirituele ingeving kan sterke fysieke effecten hebben: men krijgt hartkloppingen, duizeling, trillingen, pijn of ademnood. Zo’n ervaring kan je opschudden, je hele levensbeschouwing omgooien. En dat gebeurde ook met Wladimir. Daarom is de stem die hij begint te horen, een Stem met een hoofdletter.

Is deze Stem een persoonlijke God?
,,In de beleving van Wladimir lijkt dat inderdaad zo. Maar ‘God’ en ‘religie’ hebben in dit verhaal geen traditionele betekenis, hoewel de plot enkele overeenkomsten met de evangelische overlevering heeft. Als Wladimir uiteindelijk Moskou verlaat en op het ‘Vissersstrand’ gaat wonen, komen er allerlei mensen naar hem toe, ook gelovige intellectuelen, die vragen Wladimir wat zij hier op het Vissersstrand voor religie hebben. Dan zegt Wladimir: ‘gewoon een religie’. Daarmee bedoelt hij dat hij het mysterie, het Grote Geheim doorvoelt. Voor hem is dit het belangrijkste, maar voor de intellectuelen is het niet voldoende. Zij vinden het zelfs belachelijk. Wladimir zegt erover: “Dat wat zij religie noemden, noemde ik cultus, en dat wat ik religie noemde, noemden zij heiligschennis en amateurisme. Ik sprak hen niet tegen want natuurlijk is religie uiteindelijk amateurisme en is ieder beeld van God heiligschennis. De meesten van hen die met mij in discussie gingen, leden aan definitiedrift.’’’

Definitiedrift, mooi woord, daar lijd ik vast ook aan. Toch wil ik graag iets meer te weten komen over deze Stem?
,,Kom ik nog één keer terug op het verhaal. De hoofdpersoon zegt ergens: ‘Ik herinner me het getril van mijn zenuwen door de Stem. Ik herinner me hoe mijn gedachten plaatsmaakten voor een stroom woorden, waarvan ik niet weet waar die vandaan kwam’.’’

U kent die Stem zelf ook?
,, Een literaire auteur kruipt altijd in de huid van de personen over wie hij vertelt. Zo probeerde ik ook een wijze stem binnen in mij te treffen. Ik heb die inderdaad eens gehoord.’’

Eén keer?
,,De herinnering eraan bleek voldoende voor een herhaling van deze ervaring. Zo hoorde ik wéér en wéér die stem als ik aan mijn novelle zat te werken.’’

Steeds dezelfde stem?
,,Dat weet ik niet.’’

Was het een mensenstem?
,,Nee. Die stemmen binnen in mij zijn anders dan mensenstemmen. Zij verschillen niet door geluid maar door taalgebruik, spreekwijze en boodschap. De wijze stem die ik leerde oproepen tijdens het schrijven van ‘Nog één messias’ kon verrassende dingen over het leven zeggen.’’

Deze zinnige dingen waren dus niet van u?
,,Soms had ik inderdaad het gevoel dat deze gedachtes niet van mij waren. Daarom zeg ik ook: bidden tot een Groot Geheim is niet altijd een monoloog.’’

Het was niet gewoon uw innerlijke stem?
,,Hoe moet je je innerlijke stemmen onderscheiden? Naar mijn weten heeft niemand dat ooit goed onderzocht. We zeggen ‘inspiratie krijgen’. Deze uitdrukking suggereert dat inspiratie niet als je eigen product voelt. De een spreekt van ‘inspiratie’, de ander van ‘beelden’, weer een ander van ‘trance’ of ‘boodschap’ of ‘stem uit de geestelijke wereld’.’’

Inspiratie voelt niet als uw eigen product. Maar u zegt niet dat het níet uw eigen product is. Het kan dus net zo goed uit uw onderbewuste komen?
,,Ik geloof niet dat men met zekerheid iets kan zeggen over de herkomst van stemmen in het eigen hoofd. Maar ik denk dat je sommige beelden wel kunt traceren. Ik krijg bijvoorbeeld kriebels als ik een gezelschap bij zonsondergang rond een kampvuur zie. Tot voor kort had ik geen idee, waar die fascinatie vandaan kwam. Maar tijdens het lezen van ‘Het numineuze’ van Tjeu van den Berk heb ik me gerealiseerd dat ik in mijn kindertijd enkele numineuze ervaringen heb gehad.’’

Numineus is een woord dat Van Dale niet kent.
,,Het woord is van de Duitse theoloog Rudolf Otto, die er een irrationele ervaring mee aangaf, vol van verrukkelijke huiver. Ik had zo’n ervaring toen ik een jaar of zes was. Ik noem hem de ’toverslag’. Het was een extatisch moment van levensvreugde tijdens een zonsondergang. Enkele jaren later had ik zo’n ervaring weer. Ik zat met mijn familie aan een rivierstrandje; een picknick op een warme zomerdag. We waren net klaar met eten. De meeste spullen zaten al in tassen gepakt, maar een paar dingen lagen nog op het kleed in het zand. Er was niemand meer behalve wij op het strandje toen de zon laag kwam te staan. Mijn vader vond enkele droge takjes bij de struiken achter het strandje en maakte een kampvuur. Ik geloof niet dat ik er erg gecharmeerd van was. Ik was moe en zat stil. De volwassenen waren in gesprek en schonken me geen aandacht. Hun stemmen klonken zacht en rustig. De nieuwe ’toverslag’ vond plaats toen de zon, die als een gouden gloeiende bal naar de horizon gleed, opeens in mijn gezichtsveld verscheen. Ik had weer dat bekende extatische gevoel: alles wat ik op dat moment zag en hoorde maakte me diep gelukkig: het kleed, de spulletjes erop, het zand, het kampvuur, de stemmen. Het was zo sterk dat ik mijn ogen dicht deed en helemaal in mijn gekke vreugde dook. Zo zat ik een tijdje naar de geluiden te luisteren en het bleef verrukkelijk. Sinds kort zie ik het verband tussen deze herinnering en het volgende stukje uit ‘Nog een messias’, waarin de hoofdpersoon het volgende over zichzelf vertelt:
“Ik zat met gesloten ogen te luisteren naar wat er gebeurde. De stemmen van de mensen die bij het vuur zaten; het gegons van de muggen die op ons bloed afkwamen; het knisperen van brandende takken; het vogelgezang; het geruis en geritsel; het zuchten, onduidelijk door wie. (…) De hoeveelheid klanken die je hoort in een symfonie is niet belangrijk, belangrijker is de gewaarwording van de ruimte die zich via het gehoor aan je openbaart. Je ziel herinnert zich die gewaarwording omdat hij ooit daar verbleef waar het hoge en het lage gelijk zijn, waar hij wist dat niets bestendig is en dat het afgezonderd zijn niets anders is dan een opkomende golf.”

Deze passage werd u ingegeven door de stem?
Dat moest inderdaad die ‘wijze stem’ zijn waarover we het hadden. Maar vraag me dan niet weer waarvandaan die kwam. Het functioneren van de menselijke hersenen is tot nu toe slechts voor een klein deel begrepen. Het onbewuste is even duister als de kosmos. Ik ben een voorstander van de ‘nuchtere mystiek’ en die ziet af van de bronvermelding van de verrassende gedachten en beelden. Het mooiste van het Grote Geheim is dat het een geheim blijft. Een geheim waarmee je soms een dialoog kan hebben.’’

(Trouw 25.10.2006)