Kan mystiek nuchter zijn?

Ons ‘weten’ lijkt in mijn ogen op een huisje in een oerbos. Er brandt licht in dit huisje maar erbuiten is het duister: de duisternis van het Onbekende.

Veel belangrijke dingen zijn niet te weten, zoals de toekomst van de wereld en ons eigen lot. Ik heb niet veel mensen ontmoet die dat rustig accepteren. De meerheid probeert het Onbekende op een of andere manier te bekennen.

Wat zie je als je uit een verlicht huis in het donker stapt? Vrijwel niets. Je ziet niet eens waarop je staat. Pas na enkele minuten ontwaar je een strook onder je voeten en je weet: dat is de weg. Je ziet links en rechts plekken die donkerder zijn dan de lucht en je raadt: dat zijn de bomen.

Ook in het donker van het Onbekende schijnt iets door, maar – in tegenstelling tot de duisternis van de nachtwandeling op het platteland – hebben we geen referenties om de contouren te herkennen. Toch doen mensen dat. Als iemand – bewust óf onbewust – verwacht wezens te zien, ziet zo iemand wezens. Een ander, die iets hoorde over het goddelijke licht, ziet een schijnsel. Het bewustzijn wil waarnemingen met zijn inhoud verbinden – dat doet het menselijke bewustzijn altijd. Zo ontstaan diverse verhalen over het Onbekende. Mystieke verhalen, noem men dat. De mystiek.

Soms is de verbinding van het mystieke verhaal met de persoon van de verteller duidelijk en soms ook niet. Wat moet je bijvoorbeeld denken van De geheime leer van Helena Blavatsky? Zou het gedetailleerde esoterische model van het universum in haar boek simpelweg uit het hoofd of de duim van deze vrouw gekomen zijn?

Ook wat men onder hypnose ziet en hoort, kan verbijsterend zijn. Het functioneren van de menselijke hersenen is tot nu toe slechts voor een klein deel begrepen. Het onbewuste is even duister als de kosmos. Maar niet even stil.

Er komen nog steeds mensen die beweren boodschappen uit het Onbekende te ontvangen. Ze waren er in alle tijden. Ze zijn er ook nu. Ze spreken over ‘stemmen’, ‘openbaringen’ en ‘ingevingen’. Ze noemen vaak ook de bron: een geest, een entiteit, een heilige, God zelf, en meestal zijn ze daarin absoluut zeker.  Met die zekerheid heb ik wel moeite.

Zekerheden in de mystiek zijn bij mij tot één gereduceerd: ik kan er slechts zeker van zijn dat ik of de ander iets bijzonders beleeft, iets wat boven je referentiekader uitsteekt.

Ook sommige ‘gewone verschijnselen’ kunnen best mysterieus zijn. Zoals inspiratie. We zeggen ‘inspiratie krijgen’. Deze uitdrukking suggereert dat inspiratie niet als je eigen product voelt. Die is ook een mysterie, in feite.

Maar wie inspiratie ervaart, voelt zich daar in de regel niet verbijsterd over. Hoeveel mensen vragen zich af waar inspiratie vandaan komt? Niet veel, denk ik. Ik denk dat de meerderheid rustig aanneemt dat er geen verklaring voor is. En hier zie ik bewijs dat we best nuchter met mysteriën kunnen omgaan.

 

 

‘Nuchtere mystiek’ klinkt voor mij uitdagend. Maar kan mystiek inderdaad nuchter zijn? Daar ben ik nog niet uit. Ik heb wel enkele conclusies getrokken uit mijn eigen ervaringen en die van anderen.  De belangrijkste van hen zijn de volgende:

• Mystiek is een verkenning van het ongrijpbare; het is in feite een verzameling van persoonlijke verhalen over de aanraking van een bestaanslaag die het bewustzijn niet kan doordringen, laat staan bevatten, maar waarin we onbewust iets herkennen.
• Nuchtere mystiek vraagt om het besef van de eigen menselijke beperkingen in waarneming en bewustwording.
• Elk verhaal over een mysterieus verschijnsel is en blijft subjectief; het is een verhaal over iemands persoonlijke beleving van iets wat anderen niet kunnen weten. Ze hoeven aan dit verhaal ook niet per se waarde toe te kennen.
• Iemands mystieke beleving kan wel – ten minste deels – herkenbaar zijn voor anderen, maar die herkenning bewijst niets: het is en blijft een subjectieve werkelijkheid.
• Elke verklaring in de mystiek is wat men denkt en niet wat het is.
• Nuchtere mystiek wijst verklaringen niet per definitie af, maar als men anderen iets gaat uitleggen, is dat wel met besef dat het een suggestie is.
• Persoonlijke overtuiging is geen criterium als het over een mystieke ervaring gaat.
• Nuchtere mystiek is een mystiek met een beeldenbesef: men gaat er vanuit dat de aanraking van het ongrijpbare beelden laat ontstaan en dat veel materiaal daarvan uit het onbewuste komt, een donker gebied waarover we nauwelijks iets weten.
• Nuchtere mystiek ziet af van een ‘bronmelding’ van beelden, ingevingen of visies.
• Nuchtere mystiek erkent de waarde van een vage en beperkte transcendente beleving en ziet af van haar ophitsing.
• Een mystieke beleving maakt iemand niet anders dan anderen, hoewel zo’n gevoel wel kan ontstaan; iedereen kan transcendentie ervaren omdat zo’n ervaring inherent is aan het potentiaal en de beperkingen van het menselijke bewustzijn.
• Nuchtere mystiek veronderstelt niet gehecht te zijn aan beelden, en in het bijzonder niet aan te sterke beelden die het innerlijke evenwicht aantasten.
• Nuchtere mystiek vraagt om een accuraat taalgebruik: men zegt niet ‘het is’ maar ‘het lijkt’ of ‘het voelt’. Men vraagt anderen niet ‘geloof je dat?’ maar ‘herken je hier iets in?’ of ‘zegt dit jou wat?’.
• Nuchtere mystiek kijkt door de mist van de exaltatie; het is dat wat overblijft na een koude douche van twijfels en kritische vragen – zowel de eigen twijfels en vragen als die van anderen. Nuchtere mystiek omzeilt die twijfels en vragen niet.

Ik hoor het graag als iemand aan deze lijst iets wil toevoegen.